Monumentale gebouwen

Terneuzen kent verschillende monumentale gebouwen. De belangrijkste en de meest in het oog springende monumenten zijn: het voormalig stadhuis en de grote Kerk aan de Noordstraat, de Arsenaalkazerne en het Bankgebouw (huidig Schoolmuseum) aan de Nieuwstraat, het Voormalig postkantoor, hoek Nieuwstraat/Westkolkstraat, en de Willibrordustoren.

Voormalig stadhuis aan de Noordstraat

De stadsrechten die de nederzetting Terneuzen van prins Willem van Oranje kreeg, waren omvangrijk voor een nederzetting die, tot dan toe, geen enkel stedelijk karakter kende. Terneuzen kreeg het recht op een schepenbank (rechtbank) en het houden van een weekmarkt. In 1594, toen de rechten werden bevestigd door de Engelse landvoogd Leicester, kwamen daar ook het heffen van accijnzen en het houden van een weeskamer bij. In hetzelfde jaar ontstond ook het eerste stadhuis van Terneuzen. Daarvoor werd een groot huis aan de Noordstraat verbouwd en voorzien van een torentje, verbouwingen volgden in 1607 en 1609.

Verbouwingen

In 1610 werd een nieuw stadhuis gebouwd op dezelfde locatie, voorzien van een echte stadhuistoren. De stadhuistoren bleef bijna tweehonderd jaar overeind staan, totdat de toren in 1807, op last van het toenmalige Franse militair gezag, verlaagd moest worden en voorzien van een semafoor ten behoeve van de marineschepen op de Westerschelde. In 1647 werd het stadhuis van Terneuzen nogmaals verfraaid. Een deel van het oude gebouw werd gesloopt, zodat het voorliggende stuk van de Noordstraat breder werd. Verder werd het gebouw ook ingericht als “crymeneel ghevangenhuys”. De Middelburgse beeldhouwer Jan Hardewel uit Middelburg maakte 70 steunklampen met loofwerk en twee zittende leeuwtjes voor de pui. De stadstoren werd voorzien van twee zonnewijzers. De schepenkamer werd bovendien verfraaid met het schilderij ‘Justitia’ van de Middelburgse schilder Renier van Rasenborgh.

Gotische Stijl

De laatste grote verbouwing van het gebouw dateert uit 1859. Toen werd het gebouw verbouwd in gotische stijl. Deze stijl was vanaf 1830 vanuit Engeland overgekomen en in Nederland onder de naam ‘’Willem II-stijl’’ in de mode geraakt. De bekende Nederlandse architect Van Rees gaf destijds het gebouw zijn huidige uiterlijk. In 1863 werd er een uurwerk en klok in de toren geplaatst.

In 1972 nam de gemeente Terneuzen haar intrek in het nieuwe, door Bakema ontworpen, stadhuis aan het huidige Stadhuisplein.

De Grote Kerk aan de Noordstraat

Op de plaats van de huidige Grote Kerk werd al in 1598 de eerste hervormde kerk gebouwd. Het was niet alleen de eerste hervormde kerk van Terneuzen, maar tevens de eerste in Zeeuws-Vlaanderen. Nadat dit kerkje in 1611 werd verbouwd, werd deze in 1659 afgebroken en op dezelfde plek opgebouwd. De ingang bevond zich aan de kant van de Noordstraat. Op het midden van het gebouw stond een torentje. Het geheel werd afgeschermd met een muur. De kerk werd voorzien van een gebrandschilderd raam met het wapen van de provincie Zeeland en de stad Terneuzen. Dit raam sneuvelde bij een verbouwing in 1863. In 1885 werd de oude 17^e-eeuwse kerk afgebroken en werd er de huidige gebouwd. De grafstenen uit de 17^e-eeuwse kerk verdwenen onder een nieuwe vloer maar nu zijn de grafstenen weer te bezichtigen.

De Arsenaalkazerne aan de Nieuwstraat

In 1830 brak er in de Zuidelijke Nederland een opstand uit tegen Koning Willem I. Als gevolg hiervan was het van belang om de monding van het pas gegraven Kanaal van Gent naar Terneuzen te versterken en de toegang naar de Gentse haven en de scheepvaart op de Westerschelde (lees: Antwerpen) te controleren. Hiervoor werd Terneuzen vanaf 1833 voorzien van moderne vestingwerken. Nagenoeg tegelijkertijd werd aan de andere oever begonnen met de bouw van fort Ellewoutsdijk (1834). Na de voltooiing van de aarden vestingwerken (1839) werden in Terneuzen de militaire onderkomens gebouwd. Op 26 maart 1839 werd de bomvrije Arsenaalkazerne aanbesteed. De aanneemsom voor dit bouwwerk bedroeg Hfl. 202.000.

Het gebouw

Het gebouw bestaat uit een kelderverdieping, een begane grond en een eerste verdieping en was oorspronkelijk verdeeld in zeven lokalen. Elk lokaal had een aparte functie, variërend van manschappenverblijf tot magazijn. De lokalen zijn voorzien van ton-gewelven van meer dan een meter dik. De noordelijke en de zuidelijke buitenmuur van het gebouw zijn 4,70 meter dik. De andere muren variëren in dikte tussen de 60 cm en 120 centimeter. Bovenop het gebouw was een laag met grond aangebracht. In gewone omstandigheden werden 14 onderofficieren en 117 manschappen in de kazerne gelegerd. In tijden van mobilisatie of oorlogsdreiging konden er 19 onderofficieren en 249 manschappen in het gebouw worden gelegerd.

De kelderverdieping van het gebouw werd voor een gedeelte ingericht als ondergronds waterreservoir. Het water in de reservoirs, gefilterd door de aardlagen op het dak, was niet bestemd als drinkwater maar als menage- of reinwater (bestemd voor het reinigen van de lokalen).

Bankgebouw aan de Nieuwstraat 2 (huidig Schoolmuseum)

In 1919 ontwierp architect H.F. Mertens voor de toenmalige Nationale Bankvereeniging, dit  unieke bankgebouw in de stijl van de Amsterdamse School. Zowel het in- als exterieur bevat vele unieke expressionistische decoraties die kenmerkend zijn voor deze bouwstijl. De als hoekaccent bedoelde zadeldaktoren bevat ook de ingang, die leidt naar een kleine achthoekige hal met lichtkap voorzien van glas-in-lood decoraties. Opmerkelijk zijn ook de vensters met hun oorspronkelijke roede-indelingen en doorlopende dorpels met opschriften in haut-reliëf, zoals ‘Beursorders’ en ‘Vreemd Geld’.

Voormalig postkantoor, hoek Nieuwstraat/Westkolkstraat

De bekende Rijksbouwmeester Daniel Knuttel ontwierp dit voormalige postkantoor met directeurswoning in 1900/1901. Op het moment dat hij het postkantoor ontwierp, had Knuttel al enige faam verworven met andere bekende gebouwen van zijn hand, zoals de stadsgehoorzaal en het gemeentearchief in Leiden en het KNMI in De Bilt. Later zouden hier het stationsgebouw in Roosendaal en het ministerie van Economische zaken in Den Haag bijkomen. Het voormalig postkantoor in Terneuzen, met rationalistische details, heeft een uitgebouwd en hoger opgetrokken trappenhuis, afgesloten door een zadeldak met trapgeveltjes. Na 1984 is het pand omgebouwd tot bedrijfsruimte.

Willibrordustoren

De Willibrordustoren is het enige overblijfsel van de Willibrorduskerk. Deze kerk werd in de jaren 1912-1913 gebouwd. Destijds werd het gebouwd als opvolger van een eerdere katholieke kerk uit 1849 die enkele meters verderop stond. De Willibrordus kerk werd het middelpunt van een kleine katholieke enclave die ontstond in het overwegende hervormde Terneuzen. Na de bouw van de kerk werd in de onmiddellijke nabijheid de pastorie (1922), een katholieke jongens- en meisjesschool en een Fransiscanessenklooster (1932), gebouwd. Door de werkzaamheden ten behoeve van de verbreding van het Kanaal van Gent naar Terneuzen werd in 1964 geconcludeerd dat het kerkgebouw door verzakking niet meer te redden was voor sloop. De huidige toren werd hierdoor gespaard.